راهکارهای اسلام در اصلاح جامعه

اولین مقدمه‌ای که باید در این مقوله مد نظر داشت این است که اسلام هیچگاه به یک باره و عجولانه و یا بدون در نظر گرفتن شرایط زمانی، مکانی و عرفی عمل نکرده است.

دومین مقدمه این که اسلام تا تبیین نکرده باشد مؤاخذه نمی کند «وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولًا» (اسراء:۱۵) چون تکلیف در دین خدا پس از روشنگری مستقيم از جانب وحی و یا نبی است.

سومین مقدمه: اسلام از انسان بیش از توانایی اش را هرگز درخواست نکرده و تکلیف (ما لا یطاق) را نه معقول ونه جایز می‌شمارد «فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ» (التغابن:۱۶)

چهارمین مقدمه: جزا و عقوبت در اسلام محدود به دنیا نمی شود بلکه بخش أعظم آن در آخرت بر شخص وارد می شود «لَهُمْ عَذَابٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَلَعَذَابُ الْآخِرَةِ أَشَقُّ» (الرعد:۳۴)

خدای عزوجل می فرماید: «يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ» (مائده:۶۷) در اشاره ای صریح به رسول گرامی صلی الله علیه وسلم که ابتدا باید مردم را از رسالت خدا آگاه کند و آنها را با تدریج و تکرار دعوت (صیغه تفعیل دلالت بر تکرار و با تدريج رساندن می دهد)

آنقدر روشن سازی كند که هیچ ابهامی درباره ی پیام و خواست خداوندگارشان نداشته باشند.

پس مرحله اول در اصلاح جامعه از دیدگاه اسلام همانا فرهنگ سازی و روشنگری بر اساس وحی خداوند است و تا این مرحله انجام نگیرد بقیه ی مراحل یا به وجود نمی آید و یا اینکه بسیار ناهمگون با فهم و منطق انسانی و فطرت خداوندی او خواهد بود.

رسول الله صلی الله علیه وسلم به این منظور سالیان سال را در مکه گذراندند و بسیار طول کشید تا به مردم بفهماند که رسالت و پیامش حق و از جانب خدا است و سپس اینکه پیامش شامل و محتوی نکاتی است که برای مصالح دنیا و سعادت آخرت , باید آنها را انجام داد، به این مقصود در جاهاي مختلف با مردم گفتگو می کرد: در داخل حرم، اطراف حرم و داخل خیمه های حاجیان و اطراف مکه در بین قبیله ها وطوائف مختلف. و با رعایت خصوصیات اخلاقی مردم سعی داشت آنها را متقاعد سازد که راهی را که او آورده بهترین است و به همین منظور مصعب بن عمیر را به مدینه فرستاد تا اسلام را در آنجا تبلیغ کند و پس از بدست آوردن یاران و همراهاني (مانند اسید بن حضیر و اسعد بن زرارة) همه ی شهر مدینه را با این دین جدید آشنا سازد.

مرحله دوم: تربیت افرادی که مسلمان می شوند

اگر در مرحله اول تمرکز بر رساندن رسالت و وحی خداوند به حداکثر مردم بود و هدف از آن پوشش دادن هر چه بیشتر انسانها ( که این مهم همچنان و در همه مراحل ادامه داشته است) دراین مرحله مقصد محکم ساختن بنیادين مفاهیم دینی و توسعه آن در فکر و قلب انسانهایی است که باور کرده اند اسلام از جانب خداوند است و محمد صلی الله علیه وسلم راست می گوید.

پیامبراکرم صلی الله علیه وسلم به یاران خود یاد می داد که هر قطعه یا بخشی از قرآن را که دریافت می کنند خوب مطالعه کرده، حفظ کنند و به آن عمل کنند و سپس بخشی دیگری را مطالعه کنند و هر گاه شخصی وارد اسلام می شد به پیروانش می فرمود:«علّموا أخاکم القرآن» رواه الترمذي والطبراني.

ابن مسعود یکی از اولین یاران پیامبر صلی الله علیه وسلم می گوید«كنا نتعلم من رسول الله صلى الله عليه وسلم عشر آيات فما نعلم العشر التي بعدهن حتى نتعلم ما أنزل في هذه العشر من العمل» رواه الحاكم وعبدالرزاق في المصنف و البيهقي.

و عمر می گوید: « تعلّموا القرآن خمس آیات، خمس آیات» رواه الذهبي والبيهقي والخطيب.

در اشاره به اینکه بطور دائم و مستمر تحت تربیت قرآنی به پیش رفته و پیام وحی را دائما و به تدریج فهم کرده و بدان عمل کنند و ابوهریره می گوید: «تعلموهن فانهن حق» رواه في المستدرك.

در این مرحله حساس پیامبرخدا صلی الله علیه وسلم دقت بسیار داشتند که مسلمانان، اسلام را کامل و بدور از هر گونه اختلاطی فهم کنند و دین خدا را در کاملترین وآخرین نسخه آن- که همان اسلام باشد- ببینند و دریافت کنند به همین خاطر بود که وقتی عمر بن الخطاب نسخه ای یا اوراقی از تورات را که بعضی از اهل کتاب به او داده بودند را نزد رسول الله صلی الله علیه وسلم آوردند و گفتند (ای رسول خدا من کتاب زیبایی را از اهل کتاب دریافت کرده ام پیامبر صلی الله علیه وسلم بسیار ناراحت شدند و فرمودند: «أَمُتَهَوِّكُونَ فِيهَا يَا ابْنَ الْخَطَّابِ وَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَقَدْ جِئْتُكُمْ بِهَا بَيْضَاءَ نَقِيَّةً لَا تَسْأَلُوهُمْ عَنْ شَيْءٍ فَيُخْبِرُوكُمْ بِحَقٍّ فَتُكَذِّبُوا بِهِ أَوْ بِبَاطِلٍ فَتُصَدِّقُوا بِهِ وَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَوْ أَنَّ مُوسَى كَانَ حَيًّا مَا وَسِعَهُ إِلَّا أَنْ يَتَّبِعَنِيِ» رواه احمد وابن ابي شيبة.

ترجمه حدیث: (پیامبر صلی الله علیه وسلم با خشم فرمودند: آیا شما متحیر و سرگردان هستید (در امر دینتان که از اهل کتاب بگیرید؟) قسم به کسی که جان من در دست اوست،من (این دین) را برایتان صاف و خالص آورده ام ،از اهل کتاب سؤال نکنید که جواب صحیح را به شما بگویند و (شما از روی نادانی ) آن را تکذیب کنید ویا جواب باطلی را به شما بدهند که (باز از روی جهل) آن را تصدیق کنید، قسم به کسی که جان من در دست اوست، اگر موسی زنده بود هیچ اختیاری جز تبعیت از من نداشت)

مرحله سوم: بستر سازی برای اجرای احکام شرعی

در التزام به احکام شرعی و عمل کردن به اسلام و تطبیق شریعت ,تنها فهم و باور و ارادت و اذعان درونی کافی نیست، بلکه بسیاری از احکام اسلامی فراتر از حیطه فرد و متوجه گستره جامعه میباشد که انجام آنها بسته بوجود بستر مناسب اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی است، مثل قطع دست دزد، اجرای حد ردّة، حتی اجرای حد زنا و همانند این امور که تا اسلام موفق به بر پایی جامعه ای اسلامی متعادل و متکامل نباشد، که در آن جامعه توزیع فرصتها و ثروتها بصورت عادلانه انجام بگیرد و تبیین دین بصورت کافی انجام پذیرفته باشد و یا هنجارهای اجتماعی و اخلاقی در حد معقولی رعایت گردد اقدام به إجراء ات توبیخی وتطبيق قوانين جزایی نميكند ,چون در این صورت با دستور واضح رسول الله صلی الله علیه وسلم تضاد پیدا می کند که فرموده اند: «ادْرَءُوا الْحُدُودَ عَنِ الْمُسْلِمِينَ مَا اسْتَطَعْتُمْ» رواه السيوطي في الصغير. (یعنی تا می توانید حدود را از مسلمانان دفع كنيد).

بنابراین، مدیریت صحیح جامعه توسط یک حکومت قوی، عادل و مردمی، ضرورتی انکار ناپذیر و شرطی لا بد منه، برای بکار بستن کل احکام اسلام و حدود و مفاهیم کلی آن می باشد آنگونه كه عثمان فرموده اند: «مايزع الناس السلطان اكثر ممایزعهم بالقرآن» (یعنی آنقدر كه يك حاكم ميتواند مردم را به سوي حق بكشاند و اموری را اجرا يی كند قرآن نمی كند) ابن الاثير في جامع الاصول. این حدیث نگاه فراگیری به نحوه ی به اجرا گذاشتن احکام الهی دارد که تا جامعه ای رشد یافته بر طبق فرهنگ اسلامی و تحت قدرت اجرایی درستي نباشد نمی توان تمام احکام اسلام را درآن به اجرا گذاشت و پیاده کرد.

مرحله چهارم: بکار گیری عقوبت و قوانين جزايي

اسلام پس از آگاه ساختن مردم از حکم خداوند عزوجل و بیان حکمتها و علتهای آن احکام’ و پس از اینکه جامعه را بر اساس این مفاهیم تربیت کرد و زمینه اجرای این احکام را فراهم ساخت و موانع اجرایی را بر طرف کرد با کسانی که هنجار شکنی کنند و مصالح افراد و یا عموم جامعه را زیر پا بگذارند و یا صراحتا حقوق معینه شرع را رعایت نکنند با آنها برخورد قانونی می کند و برای حفظ منافع و مصالح دین و دنیای جامعه طبق قوانین مدنی وجزایی با آنها تعامل می کند که چه بسا این برخورد و یا تعامل سخت و شکننده نیز باشد، چون افرادی که پس از رعایت این مراحل سه گانه (فوق الذکر) از طرف اسلام باز هم خود را با ارزشها وفق نمی دهند معلوم است که نمی خواهند به ارزشهای دینی و اجتماعی اسلام احترام بگذارند و فقط منافع و یا خواسته های خود را در نظر دارند و باید با قدرت قانون ملزم به رعایت این ارزشها و هنجارها گردند،و در این مرحله، دین با قاطعیت تمام عمل کرده و بدینوسیله مفاهیم و رسالت وحی را مورد پاسداری قرار می دهد.

به عنوان مثال خدای عزوجل در مورد قصاص كه جزای قتل عمد در نظر گرفته مي فرمايد: « وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ» (البقره:۱۷۹) ودر مورد جزای دزدی می فرماید: «وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا جَزَاءً بِمَا كَسَبَا نَكَالًا مِنَ اللَّهِ» (مائده: ۳۸) این عقوبات و امثال آنها در دنیا بر شخص گناهکار در صورتی که شروط قضایی حاصل گردد پياده ميشود، اما در صورتی که در دنیا محاکمه نگردد به اين معنا نيست كه جزا و عقوبت ازگردن او ساقط شده بلکه در آخرت جزای اعمالش را خواهد دید و اسلام بر بخش دوم یعنی عقوبت اخروی تأکید بیشتری دارد وياد از عذابهای(الیم)،(مهین)،(من رجزالیم)،(خذی)،(مقیم)،(غليظ) و……

در قرآن برای تأکید بر همین معنا است كه مردم گناه را اصولا به خاطر نجات و حفظ از عذاب اخروي ترک کنند تا به خاطر ترس از عقوبت دنیوی؛ رسول الله صلی الله علیه وسلم پس از این احکامی اساسی را در اسلام بیان میکند و مي فرمايد: «…. وَمَنْ أَصَابَ مِنْ ذَلِكَ شَيْئًا فَعُوقِبَ فِي الدُّنْيَا فَهُوَ كَفَّارَةٌ لَهُ وَمَنْ أَصَابَ مِنْ ذَلِكَ شَيْئًا ثمَّ سَتَرَهُ اللَّهُ فَهُوَ إِلَى اللَّهِ إِنْ شَاءَ عَفَا عَنْهُ وَإِنْ شَاءَ عَاقَبَهُ…» متفق علیه

یعنی کسی که چیزی از این امور را رعایت نکرد و در دنیا معاقبه شد همان عقوبت کفاره ای برای او به شمار می رود اما اگر مرتکب تقصیری در این موارد شد و خدا او را پوشانید به خود خدا بر میگردد که یا او را می بخشد و یا او را عقوبت می کند.