خانه / مصاحبه ها / مصاحبه با شیخ عبدالکریم محمدی حفظه الله در مورد فقه شافعی

مصاحبه با شیخ عبدالکریم محمدی حفظه الله در مورد فقه شافعی

فقه شافعی، دارای قدمت زیادی در ایران است و تعداد زیادی از ایرانیان اهل سنت پیرو مذهب شافعی هستند . ویژگی فقه شافعی نسبت به فقه دیگر مذاهب اسلامی چیست؟

فقه شافعی از ابتدای ظهور خود دارای ویژگی های منحصر به فردی در تاریخ فقه اسلامی بوده است. مؤسس فقه شافعی “محمد بن ادریس شافعی“، معروف به امام شافعی متولد سال ۱۵۰هجری در غزه است.امام شافعی در دوران علم آموزی، از اساتید بزرگی چون “مسلم بن خالد “، “سفیان بن عیینه” ، “سعید بن سالم“، “داوود بن عبدالرحمن” و “عبدالحمید بن عبدالعزیز” که هریک فقیهی بزرگ در عصر خود بودند بهره جست و با استفاده از دانش این اساتید و نبوغ ذهنی به درجه ای والا نائل آمد.

امام شافعی در مدت حیات خود مهمترین مباحث اصول فقه را در تاریخ فقاهت در اسلام عرضه نمود ، امری که با گذر زمان ، در تاریخ اسلام تحول آفرین شد و الهام بخش رشد فقهی دیگر مذاهب اسلامی گردید. لذا شیوه فقهی امام شافعی همواره بصورت مستقیم یا غیر مستقیم مورد توجه و استفاده دیگر مذاهب اسلامی بوده است و این ویژگی بارز فقه امام شافعی به نسبت دیگر مذاهب فقهی است.

امام شافعی به عنوان یک فقیه از چه جایگاه علمی در میان فقهای هم عصر خود برخوردار بوده است؟

امام شافعی در زمان خود شخصیتی بزرگ و شاید تکرار ناشدنی در فقه بوده است. امام شافعی با تقریر اصول و قواعد علوم دینی و تجزیه و تحلیل آن روش جدیدی را در استنباط احکام شرعی بکار گرفت.

سه نکته مهم در فقه امام شافعی وجود دارد که لازم است به آن توجه شود:

اول اینکه امام شافعی آن تعادل مطلوبی که در بین مکاتب سه گانه (مکتب قرآن در مکه، مکتب حدیث در مدینه و مکتب اهل رای در عراق) در زمینه استنباط احکام فرعی وجود داشت، را رعایت نمود و از افراط و تفریط در هر یک از این سه مکتب دوری کرد. به عبارتی نگاه امام شافعی به فقه تک بعدی نبوده است.

دوم اینکه او برخی منابع که در فقه بصورت عامیانه و بدون حجت قوی استفاده می شد را منع کرد . امام شافعی استنباط احکام فرعی را تنها از دلایل دینی ( قرآن و حدیث و اجماع و آثار اصحاب و قیاس بر آنها) مجاز دانست و استحسان و عرف و مصالح مرسله را بعنوان منابع احکام دینی مردود نمود.

سوم قانونمندی و قاعده سازی اجتهاد بر اثر وضع و بنا نهادن قواعد اصول فقه بود که این امر از ابتکارهای امام شافعی در فقه است. دانشمندان فقیه قبل از امام شافعی، حتی در بالاترین رتبه اجتهاد (یعنی اجتهاد مطلق و مستقل) تنها با اقتضای ذوق و فراست و درک فطری (نه از راه توجه به قواعد اصولی مدون) احکام فرعی را از منابع فقهی استنباط و استخراج می نمودند. لذا کار امام شافعی را در این زمینه می توان با کار پیشگامان در سایر علوم مقایسه کرد . همانگونه که قبل از این که ارسطو قوانین علم منطق را بنا نهد و قبل از اینکه خلیل بن احمد علم عروض را وضع نماید، دانشمندان تنها به مجرد ذوق و فراست و درک فطری خود صحت براهین و نظم و وزن اشعار را تشخیص می دادند. جایگاه پیشگامان درک علم همواره در علم خودشان بالا است و جایگاه امام شافعی نیز به همین دلیل در فقه بالا است. زیرا او بود که استنباط فقه را از فطرت فقیه خارج کرد و آن را به مرحله اصول و قاعده سازی رساند.

وجود این ویژگی ها در شیوه اجتهادی امام شافعی به همراه ابتکار او در قواعد علم اصول فقه، دو تحول عظیم را در فقه بوجود آورد، یکی در محیط تعلیم و تدریس وی و دیگری در حوزه وسیع اجتهاد اسلامی. اول اینکه حلقه تدریس وی به گونه ای گرم و پر شور دارای جاذبه گردید که ستارگان آسمان معارف آن زمان را مانند احمدبن خلیل و اسحاق بن راهویه و بشر مریسی و عبدالله بن محمد را بسوی خود جذب نمود که این افراد بعدها هر یک دانشمند بزرگی شدند و دوم اینکه اجتهاد اسلامی را دارای چارچوب و اصول مشخص کرد.

بر مبنای این ابتکار، امام شافعی اولین کسی است که اصول فقه را می نویسد. تا قبل از آن ما چیزی بنام اصول فقه در جهان اسلام نداشتیم. اما شافعی به پایه گذاری اصول فقه می پردازد و فقه را بصورت یک علم مشخص در می آورد و آن را به چارچوبی که دارای ارزیابی باشد، تبدیل می کند.

در همین دوران اصول تصحیح حدیث و اصول تحقیق در روایت حدیث توسط امام شافعی وارد فقه اسلامی می شود. لذا محدثین بزرگ در جهان اسلام تحت تأثیر روش امام شافعی قرار می گیرند و با اصولی که امام شافعی وارد فقه می کند به جمع آوری حدیث می پردازند.

یکی از روش های مهم امام شافعی، توجه به تاریخ علم حدیث است که این روش نیز کمک کرد تا جمع آوری حدیث دارای جنبه های علمی و اعتباری شود. وقتی که همه این موارد را در کنار یکدیگر جمع می کنیم، می بینیم که نه قبل از امام شافعی و نه بعد از ایشان، کمتر فقیهی توانسته به فقه و حدیث یک روش و چارچوب علمی ببخشد تا آنجا که این روش به شیوه ای رایج درمیان فقه ها و محدثین بعدی تبدیل شود.

اگر امکان دارد در مورد کتاب «ام» امام شافعی توضیح دهید.

کتاب «ام» اولین کتاب فقهی در جهان اسلام است. این کتاب یک دایرة المعارف فقهی است که درک همه مطالب آن چندان آسان نیست. امام شافعی به عنوان یک نابغه فقهی چنین کتابی را تألیف می کند تا دیگر فقها بتوانند با استفاده از روش و اصول فقهی آن و الگو برداری از آن، اصول فقه را وارد دیگر مذاهب کنند. لذا تالیف کتاب ” ام ” با آن پیچیدگی های فقهی اش نیز باید جزو آثار تاریخی در فقه اسلامی به حساب آورد.

فقه شافعی چگونه توانسته به چنین دستاورد علمی در جهان اسلام دست یابد؟

چند نکته وجود دارد که فقه شافعی را از فقه دیگر مذاهب متمایز می کند. اول اتکاء فقه شافعی به اصول فقه است. یعنی اینکه فقه شافعی دارای اصول و قواعد فقهی است و این روش با گذر زمان بر فقه دیگر مذاهب تأثیر گذاشته است. در فقه شافعی اول اصول مشخص می شود بعد خود فقه ارائه می گردد، لذا فقیه تا در اصول فقه قوی نباشد، نمی تواند به سادگی و تنها براساس اجتهاد شخصی خود فتوا دهد.

نکته دوم ، تأکید فقه شافعی بر اهداف شریعت است. فقه شافعی یک فقه ظاهری و بر مبنای استنباط ظاهری متون (کتاب و سنت) نیست، بلکه این فقه با اتکاء به تاریخ ، بر دریافت حداکثری از اهداف شریعت تأکید دارد و این امر به کار آمدی فقه شافعی در جامعه کمک می کند. هدفمندی در دریافت حداکثری اهداف سبب می شود تا پویایی فقه شافعی در طول زمان و با تغییر شرایط حفظ شود.

سومین نکته این است که فقه شافعی در اصول فقه، بازترین روش مذهبی را از نظر تسامح اجتماعی دارد. لذا این فقه در نقاط مختلف دنیا خصوصاً مناطقی که تلاقی تمدن ها و فرهنگ های مختلف بوده، سازگاری بیشتری داشته است و سریع تر رشد کرده است .

چهارمین نکته این است که فقه شافعی به تاریخ علم توجه دارد. مطالعه در تایخ علم کمک می کندما درک بهتری از متون دینی و شرایط نزول یا بیان آن داشته باشیم و بهتر بتوانیم مقصود شارع را استنباط کنیم. چنین آگاهی ، فقیه را یاری می کند تا فتوایی صادر کند که به هدف اصلی شارع نزدیکتر باشد.

شما گفتید که فقه شافعی بر فقه دیگر مذاهب هم تأثیر داشته است، در این مورد می توانید توضیح بیشتری دهید؟

اصول فقهی امام شافعی بر دیگر فقها تأثیر داشته است. اصول فقه شافعی سبب شده که بزرگترین فقها در مذهب شافعی ظهور کنند. فقهایی که از فقه شافعی ظهور کردند هر یک دارای سبک و در تاریخ فقه تأثیر گذار بودند و این به دلیل آگاهی آنها از اصول فقه بوده است. از طرفی، فقهای بزرگ دیگر مذاهب هم مثل فقه حنفی ، حنبلی و مالکی نیز از اصول فقه امام شافعی پیروی نموده اند. این فقها اگر چه در استنباط احکام شرعی با امام شافعی اختلاف نظر دارند، اما اصول و روش او را در مذهب خود بکار گرفته اند.لذا تأثیر اصول فقه شافعی بر مذهب حنفی و مالکی و حنبلی شدید است.

برای نمونه می توان از فقیه ” ابن حاجیب مالکی” نام برد که هرچند که مالکی مذهب است اما روش فقهی او اصول فقه امام شافعی است. در بررسی آثار دیگر فقها نیز می توان رگه هایی از پیروی از اصول فقه شافعی را دید، در حالی که آنها شافعی مذهب نبودند.

آیا فقه شافعی بر شکل گیری تمدن اسلامی تأثیر داشته است؟

هیچ فقهی به اندازه فقه امام شافعی بر تمدن اسلامی تأثیر نداشته است. در هر نقطه از سرزمین های اسلامی که تمدن اسلامی به معنای واقعی آن شکل گرفته است، اثر فقه شافعی مؤثر بوده است. اگر شما به مذهب فلاسفه، ریاضی دانان، محدثان، شعرا و… بزرگ تاریخ اسلام نگاه کنید ، مذهب اکثر آنها شافعی بوده است. زیرا مذهب امام شافعی بطور کلی مذهبی تعاملی و خرد گراست و با اندیشه بشری سازگار است. در این مذهب واقع گرایی حاکم است و همین امر سبب می شود که فقه شافعی با شرایط زمان سازگاری بیشتری داشته باشد.

آیا میان فقه امام شافعی با علم کلام ارتباط دارد؟

امام شافعی اطلاعات عمیقی از علم کلام داشته است. “مزنی” یکی از برجسته ترین شاگردانش از امام شافعی نقل می کند که امام شافعی گفته است: «ولقد دخلت فیه حتی بلغت منه مبلغا». امام شافعی در دوره جوانی و قبل از تبحّر در فقاهت از قوانین علم کلام آگاهی پیدا کرده بودو با آن آشنا بود. “ابن حجر عسقلانی” نیز به نقل از “ابو اسحاق” می گوید: «شافعی به شیوه اهل علم کلام با برخی از فقها مناظره می کرد و خیلی با دقت و تحقیق با طرف مقابل بحث می کرد».

بطور کلی اصول فقه امام شافعی با اصول فقه کلامی ارتباط دارد . در این اصول خرد و اندیشه برای دست یابی به نظر شارع مهم است. لذا در فقه امام شافعی مسأله فلسفه احکام جایگاه مهمی دارد. با این تفاصیل روش فقهی امام شافعی ، اصل فقه را با خرد و اندیشه پیوند می زند و در نتیجه، چنین فقهی تقابلی با علم کلام ندارد. اما علم کلام ماهیتاً خود دارای وسعت زیادی است. از کلام متأثر از فلاسفه یونانی گرفته تا کلام گروه های مختلف اسلامی. در مذهب فقهی امام شافعی به روش کلامی اهمیت داده شده است ، در حالیکه در دیگر مذاهب کمتر به آن توجه شده است. این هنر امام شافعی را نشان می دهد که یک دانش را بجای تقابل با فقه، در خدمت فقه بکار می گیرد. امام شافعی روش علم کلام را قبول داشته اما در محتوا با اندیشه های کلامی عصر خود که متأثر از فلاسفه یونان بودند تقابل داشته است. بین روش و محتوا تفاوت وجود داشته است . امام شافعی با اندیشه اسلامی به شبهات اهل کلام که متاثر از فلاسفه یونان بودند پاسخ می داد.

فقه امام شافعی در زمان خود امام شافعی به مرحله تکامل رسیده یا در طول تاریخ؟ و اگر این تکامل دارای سیر زمانی بوده کدام شاگردان امام شافعی در این تکامل نقش داشته اند؟

در ابتدا باید به نقش خود امام شافعی در تحول فقهی این مذهب اشاره کرد. ایشان یک نابغه فقهی بودند که اصول فقه را وارد فقه کرد. اما چنین وسعت دید علمی نمی تواند بدون تضارب آراء درون مذهبی ظهور کند. لذا فقه شافعی بعد از دوران خود امام شافعی ، شاهد ظهور مکاتب فقهی درون مذهبی بوده است که این امر بدلیل ظهور فقهای بزرگ صاحب سبک در مذهب شافعی در نقاط مختلف دنیا بوده است. این سبک های فقهی در روش و اصول مشترک اما در محتوا با یکدیگر برخی اختلافات داشته اند. لذا سبک های درون مذهبی فقه شافعی بسیار قوی هستند و خود در رشد و توسعه این فقه موثر بوده اند.

بطور کلی فقه شافعی در طول تاریخ همواره شاهد ظهور فقهای بزرگ بوده است، زیرا فقه شافعی دارای زاویه ها و روایتهای مختلف است و در طول تاریخ گفتمان درون مذهبی همواره در فقه شافعی وجود داشته است.

از شاگردان بزرگ امام شافعی، ” اسماعیل مزنی مصری” ، “ابو یعقوب بویطی” و “ربیع بن سلیمان مرادی مصری” می توان نام برد.

در یک تحول تاریخی، ماوردی قاضی بصره کتاب الاقناع را می نویسد و بعد از او نیز نگارش فقه شافعی در روایات متفاوت آغاز می شود و دو مدرسه شافعی مذهب بزرگ شکل می گیرد. مدرسه بصریین و مدرسه بغدادیین که هر یک فقهای زیادی را در دامن خود پرورش می دهند.

فقهای شافعی چون دارای توان علمی بالا و دارای مدرسه و مکتب و کتب مشخص و پایدار بوده اند، زمینه توسعه این مذهب را در سرزمین های مختلف اسلامی فراهم می کنند.

در ایران نیز روش فقهی امام جوینی به عنوان یک فقیه شافعی مذهب تا به امروز مورد توجه مدارس دینی اهل سنت است.

در نتیجه می توان گفت تأثیر امام شافعی به عنوان مبتکر اصول فقه از یک سو و نگرش حاکم در مذهب شافعی و تضارب آراء درون مذهبی از سوی دیگر، سبب رشد و توسعه و تکامل فقه شافعی شده است و شاگردان امام شافعی و فقهای بزرگ شافعی مذهب نیز در شکل گیری این فرایند نقش مهمی داشته اند.

رابطه فقه شافعی با اجتهاد چگونه است؟

ـ در فقه شافعی اجتهاد دارای جایگاه مهمی است. فقه شافعی فقط روخوانی متون یا کتب فقهی و تکرار فتوای گذشتگان نیست. بلکه فقه شافعی یک روش فقهی است که مسئولیت استنباط فقه و صدور فتوا را بر عهده فقیه می گذارد.

اجتهاد و مجاهدات امام شافعی جهت استنباط و استخراج احکام فرعی در منطقه ای آغاز می شود که بر بالای هر تپه ای و در درون هر غاری و در دامنه ی هر کوهی و در دل هر دشتی و در بالای هر درختی و در زیر هر سنگی، اثری از آثار ۱۳سال مبارزه ی بی امان پیامبر و مجاهدات طاقت فرسای اصحاب پیامبر مشاهده می گردد. امام شافعی کار خود را از شهر مکه آغاز می کند.

به مجرد دایر شدن حلقه ی تدریس امام شافعی ، طالبان علم در درجات بالا و اهل فضل و تحقیق، از دور و نزدیک به سوی مسجدالحرام شتافته و برای شرکت در این حلقه از یکدیگر پیشی می جویند، و روز به روز حلقه ی درس های فقه و تفسیر و حدیث ، وسیع تری برای بهره گیری از دانش امام شافعی مشاهده شود . مطالب درس این حلقه ها تنها تفسیر لفظی آیه ها و مجرد روایت احادیث و استنباط احکام فرعی نیست، بلکه امام شافعی در فواصل بیان این مطالب غالباً قاعده ها و اصل های کلی را بیان می کند که کمیت و کیفیت و شرائط دلایل فقه و همچنین کیفیت استخراج احکام فقه از آنها را ارائه می دهد ، و به عبارت امروزی: (استنباط احکام را قاعده مند و اجتهاد را قانونمند آموزش می دهد) امام شافعی ضمن تدریس فقه و تفسیر و حدیث ، قواعد علمی را نیز تدریس می کند که خود واضع و مبتکر قواعد آن علم است و بعد ها (علم اصول فقه ) نامیده می شود. امام شافعی به هنگام تقریر قاعده های این علم ثابت می نماید که دلایل کلی فقه ، پنج مورد است و آن عبارتند از: (قرآن، حدیث، اجماع، قول و رای اصحاب و قیاس).

بطور کلی می توان گفت، منهج و روش فقهی مذهب شافعی بسیار قوی است. اجتهاد درون مذهبی نیز در فقه شافعی کمک کرده که این مذهب در طول تاریخ پویایی خود را حفظ کند که تحقق چنین شرایطی نیازمند مطالعات و تسلط وسیع فقه است، لذا مذهب شافعی همواره قوی ترین فقها را به جهان اسلام معرفی کرده است.

تاکنون چه کتابهایی در مورد امام شافعی نوشته شده است؟

در طول تاریخ کتابهای زیادی درمورد امام شافعی نوشته شده است که برخی آنهاعبارتنداز: کتاب الائمة الاربعة و الامام الشافعی از شرباصی،کتاب توالی التاسیس از ابن حجر ،کتاب مناقب شافعی از بیهقی و کتاب الشافعی از محمد ابو زهره.

با وجود چنین دستاوردهایی در فقه شافعی، ولی باز هم برخی فقها در طول تاریخ به بسته شدن باب اجتهاد رأی داده اند.

اینکه برخی فقها رأی به بسته شدن باب اجتهاد داده اند به این مفهوم نیست که باب اجتهاد کاملاً بسته شده است. بسته شدن باب اجتهاد تنها نظر برخی از علماء در شرایط خاص بوده است و بطور محدود مورد پذیرش قرار گرفته است. اما اکثر فقها باب اجتهاد را باز داشته اند و به آن عمل کرده اند و این باز بودن تا به امروز ادامه دارد.

اما همان نگاه محدود و مقطعی به بسته شدن باب اجتهاد ، اثر خود را بر رکود فقهی بر جای گذاشته است.

درست است! بسته شدن باب اجتهاد دو اثر مهم و منفی را بر فقه داشته است. اول از همه اینکه فقه را از کارکرد اولیه و محتوایی خود خارج کرده است. یکی از مسئولیت های فقه تطبیق با شرایط زمانه است که بسته شدن باب اجتهاد سبب توقف این کارکرد و درنتیجه تا کار آمدی فقه شده است.

مسئله دوم این است که بسته شدن باب اجتهاد سبب موروثی شدن فقه شده است. بسته شدن باب اجتهاد سبب شده که برخی علما، فقه را در قالب سنتی و موروثی در آورند و تنها میراث بر فقهای گذشته شوند. یعنی برای اینکه اصول فقه را که فلسفه اولیه فقه امام شافعی بوده است در فقه جاری کنند، تنها فتوا یا مکتب فقهی گذشتگان را روخوانی کنند و آن را به عنوان فقه شافعی به مردم معرفی کنند از آنجا که درک کتب فقهی خود امام شافعی حتی بصورت ظاهری آن کار چندان راحتی نیست، این علما به کتب شاگردان امام شافعی مراجعه کرده اند تا آن را به عنوان احکام شرعی گذشتگان به مردم ارائه دهند. در نتیجه ما امروزه شاهد رواج فقه برخی شاگردان امام شافعی، بجای فقه اصیل امام شافعی هستیم. در حالی که بین این دو تفاوت وجود دارد.

با توجه به توضیحات جنابعالی، ما الان با دو نوع مکتب متفاوت در فقه شافعی مواجه هستیم. مکتب موروثی و سبک اجتهادی.

بله درست است. مکتب اجتهادی مکتب اصیل فقه شافعی است که مبتنی بر اصول فقه است. این مکتب ادامه همان اصولی است که امام شافعی در فقه به وجود آورده است. اما بدلیل رشد مکتب موروثی و روخوانی مکتب گذشتگان، امروزه مکتب اجتهادی غریب واقع شده اند و حتی بسیاری از علمایی که امروز خود را متولی فقه شافعی می دانند، با روش اصیل و اجتهادی فقه شافعی بیگانه اند و از آن اطلاعات درستی ندارند . این مکتب موروثی ، تنها روخوانی کتب برخی فقهای شافعی مذهب است، بدون اینکه در آن به اصول فقه که خود امام شافعی مبتکر آن بوده توجه شود.

آیا دو مکتب مورثی و اجتهادی فقه شافعی، بر مدارس دینی شافعی مذهب عصر ما تأثیر داشته است؟

الان بسیاری از مدارس دینی شافعی مذهب هستند که مدعی هستند وارث مذهب شافعی هستند، ولی در واقع از اصول فقه شافعی فاصله گرفته اند و تنها کتب برخی فقهای شافعی مذهب گذشته را روخوانی می کنند و آن را آموزش می دهند. طبیعی است که چنین مدارسی نه می توانند علماء بزرگی را تربیت کنند، و نه می توانند فقهی را ارائه دهند که با اجتماع بشری در جهان امروزه سازگار باشد. بدلیل همین خلاء علمی است که می بینیم برخی از این مدارس سعی می کنند با افزایش تعصب مذهبی برای خود فضایی بسته برای فرار از پاسخگویی فراهم کنند و به نفی دیگران روی آورند. و اجتهاد را ضد مذهب بنامند.

در مقابل برخی از مدارس شافعی مذهب متوجه این مشکل شده اند و با عبور از نگاه مورثی و روش بسته روخوانی کتب فقهی، در پی احیاء روش اصول فقهی امام شافعی برآمده اند تا با استفاده از روش اجتهادی و اصول فقهی امام شافعی فقهی را ارائه دهند که با نیازهای روز مسلمانان سازگاری داشته باشد. طبیعی است که چنین مدارسی با استقبال بیشتری مواجه می شوند.

با این وجود دیده می شود برخی علماء منتسب به مذهب شافعی، هر فتوایی جدیدی را خارج از مذهب شافعی می دانند و آن را تضعیف مذهب شافعی قلمداد می کنند.

نباید فراموش کرد که مذهب و فقه یک ارث نیست. فقه کتاب روخوانی نیست. فقه دارای اصول است و مبتنی بر استنباط حداکثری از فلسفه و اهداف تاریخ بر مبنای کتاب و سنت است. فقه تابع علم است. اگر فکر کنیم می توانیم بدون علم می توانیم فقه را جاری کنیم اشتباه است. بین دانش علم فقه و نقل فقه تفاوت وجود دارد.

اگر عمیق تر به این موضوع نگاه کنیم، تمامی ابعاد فقه و دین نیازمند علم است. مثلاً در شرع قبولی اعمال نیازمند نیت است و نیت تابع علم است. یعنی نیت تابع دانایی و دانش در مورد احکام است . لذا عبادات و اعمال ما زمانی درست است که نیت کنیم و نسبت به آن نیت علم داشته باشیم یعنی علم داشته باشیم که آن کار واجب است یا ثواب دارد. اما اگر نیت و علم به یک فریضه شرعی را نداشته باشیم و به طور اتفاقی و تصادفی عبادتی را انجام دهیم، آن عبادت مورد قبول وافع نمی شود. این اصل در تمامی جنبه های فقهی جاری است. برای فقیه شدن باید علم به آن فقه را داشت نه اینکه فقط آن را تقلید و تکرار کرد.

غیر از علماء موروثی شافعی مذهب، برخی انتقادات بیرون مذهبی نیز نسبت به فقه شافعی وجود دارد. مثلاً اینکه گفته می شود فقه شافعی از کتاب و حدیث فاصله گرفته است. مبنای این انتقادات چیست؟

این مخالفتها بخاطر نگاه ظاهری به کتاب و حدیث است. هنگامی که در فقه اصول تفکر علمی رعایت نشود و همه قضاوت ها بر اساس ظاهر متون باشد، نتیجه این می شود که فقه از فلسفه احکام و مقصود شارع فاصله می گیرد و کار آمدی خود را نیز در زمانه از دست می دهد. لذا نباید فقه را با استنباط ظاهری از کتاب و سنت یکی دانست. دریافت و اطلاع صحیح حدیث وظیفه محدثین است و مسئولیت محدث با فقیه فرق دارد. اگر فقه را تا حد استباط ظاهری به دریافت معنای ظاهری حدیث تنزل ببخشیم و آن را محدود کنیم ، فقه از کارکرد حقیقی و محتوایی خود خارج می شود. انتقادات به فقه امام شافعی در این زمینه به دلیل عدم آگاهی از اصول فقه و استنباط ظاهری از کتاب و سنت بدون دارا بودن تخصص لازم در آن است و لیکن برخی افراد علم جدیث یا تفسیر آن را با اصول فقه یکی می دانند در حالی که در واقع چنین نیست.

یکی از مشکلات جهان اسلام تندروی مذهبی است. فقه شافعی چه موضعی در این خصوص دارد؟

فقه شافعی با هر گونه تندروی مذهبی و تکفیر دیگران مخالف است. فقه شافعی، فقه گفتگو و اندیشه است و در آن از روش کلامی استفاده می شود. تسامح مذهبی شافعی مذهبی ها در نقاط مختلف دنیا نمونه ای تاریخی از تسامح مذهبی این فقه است. اگر یک قضاوت تاریخی در این مورد داشته باشیم، در کمتر دینی مانند اسلام و کمتر مذهبی مثل فقه شافعی چنین تسامح مذهبی را شاهد خواهیم بود. به همین دلیل در هر نقطه از دنیا که فقه شافعی حاکم بوده، همواره تضارب آراء و گفتگوی مذهبی و رشد علم و دانش هم وجود داشته است و یکی از دلایل اقبال و رشد فقه شافعی چنین بوده است. در حالی که رشد دیگر مذاهب تا حد زیادی حاصل اراده حکام سیاسی بوده است .

اما امروزه جهان اسلام متهم به تندروی مذهبی است و برخی مسلمانان نیز این تندروی را تأیید می کنند.

تندروی مذهبی بر جهان اسلام تحمیل شده است. جهان اسلام خود اولین قربانی تندروی مذهبی است. تندروی مذهبی در تاریخ اسلام دارای اصالت نیست. اسلام دین مدارا با دیگران و تسامح است. متاسفانه دشمنان اسلام برای جلوگیری از رشد اسلام برخی گروه های تندرو را تقویت می کنند و به آنها فضا می دهند تا اسلام را اینگونه معرفی کنند، در حالی که به اسلام حقیقی که اهل مدارا و گفتگو است فرصت ظهور نمی دهند. فقهای بزرگ اسلام همواره در مورد تکفیر و نهی دیگران نهایت احتیاط را بکار می بستند تا زمینه برای همزیستی مسالمت آمیز در جامعه فراهم شود. فقهای بزرگ اسلام در طول تاریخ در صدور فتوا و تکفیر دیگران با احتیاط برخورد می کردند، در حالیکه اکنون تکفیر دیگران به امری سیاسی و به وسیله ای برای نابودی و سرکوب مخالفان تبدیل شده است و این یعنی استفاده ابزاری از دین و فقه برای سرکوب دیگران یا اهداف سیاسی .

اما برخی منتقدین اسلام معتقدند که تندروی ریشه در متون دینی اسلام دارد

تندروی دینی حاصل بد فهمیدن اسلام و نگاه محدود و مقطعی به متون است، نه حاصل آگاهی عمیق از مفاهیم اسلام. متون دینی اعم از کتاب و سنت یک واقعیت کل به هم پیوسته است. نمی توان بخشی از آن را دید و بخشی از آن را نادیده گرفت. مفاهیم دینی را نمی توان بصورت بریده و نیمه تمام مورد استفاده قرار داد. مفاهیم، مفاهیم را کنترل و تکمیل می کنند و در نتیجه چنین تلاقی است که مفهوم حقیقی دین ظهور می کند. اما اگر ما در استنباط متون دارای نگاه بریده و محدود و پیش داوری و نفرت و سیاسی کاری باشیم و به دنبال سندی از متون برای توجیه رفتار خود باشیم، در واقع بطور ابزاری از متون استفاده کرده ایم که امری برخلاف هدف اولیه و فلسفه دین و هدف شارع است.

این آشفتگی که در درک مفاهیم دین در خوشبینانه ترین حالت حاصل عدم آگاهی از دین و در بدبینانه ترین حالت حاصل سوء استفاده از متون برای ضربه زدن به دین یا رسیدن به مقاصد سیاسی است. بطور کلی چنین برداشتهای ناقص بوده و فاجعه آفرین است و به نتیجه ای ختم می شود که با اصل و فلسفه حقیقی دین اسلام هیچ میانه ای ندارد. اسلام دین مدارا، تمدن سازی، گفتگو و تأهل است نه دین نفی کردن و تکفیر نمودن دیگران.

برای اثبات این ادعا و برای نمونه باید به نحوه برخورد افراط گرایان مذهبی با اقلیت های دینی در دین اسلام نگاه کرد. ایزدی ها قریب به ۵هزار سال است که در خاورمیانه زندگی می کنند. در طول ۱۴قرن، مسلمانان با آنها مدارا کرده اند و آیین و معابد آنها را حفظ کرده اند، اما امروز عده ای به نام اسلام خواهان نابودی انها هستند. آیا می توان پذیرفت از صدر اسلام تا کنون مسلمانان نسبت به نابودی این اقلیت ها کم کاری کرده اند و اکنون این مسئولیت به برخی مسلمانان افراطی زمان ما واگذار شده است؟ مدارای تاریخی مسلمانان با این اقلیت کوچک و آسیب پذیر در قلب جهان اسلام چه مفهومی دارد؟ روش مسلمانان در ۱۴ قرن گذشته صحیح بوده است یا روش برخی افراطیون فعلی؟

بطور کل وجود ادیان،مذاهب،عبادتگاه ها و آثار تاریخی مختلف در سرزمین های اسلامی از ۱۴ قرن قبل تا کنون نشان از مدارای تاریخی مسلمانان با پیروان سایر ادیان دارد و اگر مسلمانان اولیه مثل برخی مسلمانان افراطی امروزی می اندیشیدند و مثل آنها عمل می کردند، در طول این مدت طولانی همه این ادیان و عبادتگاهای غیر اسلامی در سرزمین های اسلامی از بین می رفت و اثری از آنها به ما نمی رسد. اما وجود عبادتگاه های تاریخی ادیان مختلف در طول قرنها در سرزمین های اسلامی خود بزرگترین گواه است که مسلمانان بطور کلی مشکلی با مدارا با غیر مسلمانان نداشته و ندارند.

برخی افراط گرایان در توجیه رفتار خود اعلام می کنند که اسلام را باید با زور و خشونت توسعه دهند. نظر شما چیست؟

هیچ توسعه دینی و مذهبی با خشونت ممکن نیست. باید به گونه ای عمل کرد که افراد با میل خود اسلام را بپذیرند. در صدر اسلام دین اسلام از سرزمین عربستان ظهور کرد به ایران رسید. وقتی به ایران رسید، ایران به مرکز علمی و فقهی اسلام تبدیل شد و از این سرزمین به دیگر مقاطع دنیا منتشر شد. این انتشار حاصل تمدن سازی و دانش فقهی بود. اگر اجباری در کار بود اسلام در ایران متوقف می شد و با آغاز دوران ضعف اعراب، اسلام نیز در دیگر سرزمین ها از بین می رفت، اما نقش مسلمانان غیر عرب خصوصاً ایرانی در شکل دادن تمدن اسلامی انکار ناپذیر بوده است. در سایه مدارای مذهبی و خرد پذیری تمدن اسلامی در نقاط مختلف جهان شکل گرفت و مسلمانان در علوم مختلف دینی و غیر دینی پیشرفت کردند. چنین الگویی در دوران ما نیز می تواند تحول آفرین باشد و می تواند اسلام را به عنوان یک تمدن، یک روش زندگی ویک معنویت تکامل یافته به غیر مسلمانان در دنیا معرفی کند.

منبع: سایت مجتمع دینی بستک

درباره ی مدیر سایت

همچنین ببینید

مصاحبه با حافظ نابینای مادرزاد

برنامه “مسافر مع القرآن” برنامه ای است که توسط شیخ فهد الکندری اجرا می شود …

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

18 − دوازده =

-- بارگیری کد امنیتی --